FEnIKS to 25 mld euro z funduszy europejskich na infrastrukturę, klimat i środowisko. To największy program wdrażany z pieniędzy unijnych  w całej UE. Niestety w Polsce, w obecnym kształcie, kładzie on nacisk przede wszystkim na infrastrukturę. Dla klimatu i środowiska pozostawia niewiele.

Szczegółowe uwagi do FenIKSa znajdują się w dokumencie FENIKS – uwagi PZS dla MFiPR 02.2022. Poniżej przedstawiamy najważniejsze z nich.

Uwagi horyzontalne:

Program Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat i Środowisko cechuje niski poziom ambicji w zakresie klimatu i środowiska (nawet w porównaniu z Umową Partnerstwa). W warstwie deklaratywnej wskazywane są cele Europejskiego Zielonego Ładu, natomiast planowane działania napisane są w duchu business as usual przy braku jasnego powiązania ich planowanych rezultatów z realizacją celów Europejskiego Zielonego Ładu. Brak w FEnIKSie informacji o planowanej redukcji emisji, która miałaby zostać osiągnięta dzięki inwestycjom ujętym w programie. Odniesienia do krajowych celów redukcyjnych wskazanych w KPEiK i PEP2040 są nieadekwatne do realiów, gdyż te dokumenty są przestarzałe i niezgodne z aktualnymi celami redukcyjnymi UE.

Ponadto należy wskazać, że sposób procedowania programu FEnIKS naruszał zasadę partnerstwa w ten sposób, że zestawienie uwag i raport z konsultacji upubliczniono dopiero 28.01.2022, niemal miesiąc po oficjalnym przekazaniu do KE przyjętego przez rząd programu (05.01.2022) i ponad pięć miesięcy po zakończeniu konsultacji społecznych.

Kluczowe uwagi do poszczególnych obszarów:

● Energia

Niepokojące są plany inwestycji zwiększających wykorzystanie gazu ziemnego z wysokimi emisjami , w skali grożącej wpadnięciem Polski w tzw. pułapkę gazową. Należy zrezygnować z przewidzianego w FEnIKS-ie promowania gazu ziemnego jako niskoemisyjnego źródła energii bez wymogu obowiązku analiz emisji w tzw. cyklu życia. Autorzy programu nie wskazują także źródeł pochodzenia wodoru, którego wykorzystanie ma być upowszechniane, co nie pozwala na oszacowanie redukcji emisji, które można dzięki temu osiągnąć.

Rozczarowuje brak strategii i jasno określonych celów w zakresie efektywności energetycznej i pominięcie rozwiązań, które zostały już zidentyfikowane, jako wzorcowe w Umowie Partnerstwa, np. partnerstwo publiczno-prywatne. Brakuje też działań zmierzających do promocji rozwoju rynku usług energetycznych oraz do upowszechniania kontraktów ESCO, w tym działań ukierunkowanych na “jakość” nie ilość ciepła. Sprzeciw budzi dotacyjne wsparcie dla nieefektywnych systemów ciepłowniczych, bez gwarancji osiągnięcia zamierzonego efektu, uznanie odpadów za paliwo alternatywne, a także brak wymogu współpracy przedsiębiorstw energetycznych w procesie transformacji z odbiorcami końcowymi oraz lokalnymi samorządami. Ponownego przemyślenia wymagają wskaźniki – ich dobór jest niejasny, tak samo, jak relacja wskaźników pośrednich i docelowych.

Niezrozumiałe jest, zwłaszcza w kontekście narastających wątpliwości co do przyszłości Krajowego Planu Odbudowy, usunięcie z programu FEnIKS bezpośrednich odniesień do prosumentów i społeczności energetycznych oraz uzasadnienie (w tabeli z odpowiedziami na uwagi z konsultacji), że ich rozwój przewidziano już w KPO. Istnieje ryzyko, że w przypadku odrzucenia lub bardzo późnego przyjęcia KPO, w ogóle nie będzie dla nich wsparcia albo czas realizacji inwestycji KPO będzie zbyt krótki, by przyniosły one oczekiwany efekt. W Programie nie uwzględniono także wsparcia dla prosumentów działających zbiorowo i prosumentów wirtualnych (pomimo, że ich funkcjonowanie od 2024 roku przewiduje ostatnia nowelizacja ustawy o odnawialnych źródłach energii). Zamiast OZE, w interwencjach finansowanych z Funduszu Spójności pojawiają się kotły gazowe, co również wymaga zmiany.

W kwestii OZE wyjaśnienia wymaga wskazanie dwóch rodzajów biomasy: „biomasy” oraz „biomasy o wysokim poziomie redukcji emisji gazów cieplarnianych”. Te zapisy wymagają doprecyzowania, rodzą bowiem obawy, że planowane jest spalanie biomasy leśnej na dużą skalę. Obawy wzmacnia to, że projekty OZE mają być przede wszystkim oceniane przez pryzmat efektywności kosztowej a nie redukcji emisji CO2.

● Transport:

W FEnIKS-ie planowane są duże inwestycje w żeglugę śródlądową, ignorujące obiektywne uwarunkowania, powodujące że będą one nie tylko szkodliwe dla środowiska, ale i ekonomicznie nieopłacalne. Należy je usunąć z programu jako niezgodne z zasadą DNSH, zasadą niewyrządzania poważnych szkód przyrodzie. Niezrozumiałe jest także planowane przeznaczenie znacznych środków na inwestycje w żeglugę, biorąc pod uwagę jej marginalny (teraz i po przeprowadzeniu planowanych inwestycji) udział w przewozach oraz warunki hydrologiczne Polski, które nie dają szans na funkcjonowanie dróg wodnych klasy IV i V. Tej sytuacji nie zmienią nakłady na infrastrukturę, bo czynnikiem limitującym jest tu dostępność zasobów wodnych w czasie). Z załącznika – wykazu operacji o znaczeniu strategicznym – należy usunąć działania niezgodne z zasadą DNSH, przede wszystkim inwestycje w Odrzańską Drogę Wodną (grożą zniszczeniem rzeki, są sprzeczne z zasadą DNSH i nie przyniosą żadnych efektów) i rozwój korytarza drogowego Via Carpatia (brak strategicznej oceny oddziaływania na środowisko).

● Gospodarka o Obiegu Zamkniętym:

Zakres proponowanych działań jest bardzo szeroki, ale wskaźniki efektu programu są niezwykle niskie i przełożą się na wzrost poziomu selektywnej zbiórki oraz recyklingu o zaledwie 0,6% w stosunku do obecnie powstającej ilości odpadów komunalnych. Brak jest określenia efektu programu w zakresie ograniczenia ilości powstających odpadów, w tym przemysłowych, które stanowią największy odsetek.

W programie nadal postuluje się inwestowanie w spalanie odpadów, podczas gdy Polska jest zagrożona niezrealizowaniem celów redukcji i recyklingu odpadów. Brakuje nam odpowiedniej infrastruktury do przetwarzania bioodpadów. Nie przedstawiono żadnego merytorycznego uzasadnienia dla wskazywanego braku dostatecznej wydajności spalarni odpadów niebezpiecznych, zwłaszcza w okresie realizacji Programu.

● Bioróżnorodność i adaptacja do zmian klimatu:

Autorzy programu odwołują się do nieadekwatnych danych w zakresie ochrony różnorodności biologicznej. Aktualizacja informacji pozwoliłaby na uzyskanie właściwej diagnozy, a dzięki temu – na podjęcie skutecznych działań i osiągnięcie celów Europejskiego Zielonego Ładu oraz Strategii Bioróżnorodności UE 2030. Istotnym problemem jest nieuwzględnienie potrzeby ochrony zieleni, w tym w szczególności drzew, jako realizacji horyzontalnej zasady DNSH. By chronić zieleń i drzewa, potrzeba obowiązujących i działających w praktyce standardów ich ochrony. Wycinka istniejących drzew i krzewów musi być ograniczona do minimum w trakcie realizacji projektów współfinansowanych ze środków polityki spójności, a starania o zachowanie i rozwój zielonej infrastruktury realizowane w całym cyklu projektowym. FEnIKS nadal dopuszcza wsparcie inwestycji stojących w sprzeczności z właściwą adaptacją do zmian klimatu, ochroną ekosystemów wodnych i od wód zależnych, przywołując rozwiązania oparte na przyrodzie jedynie deklaratywnie. Nieprecyzyjne definicje z zakresu adaptacji do zmian klimatu, w tym “małej retencji” oraz nowej “infrastruktury technicznej”, tworzą furtkę dającą możliwość finansowania retencji zbiornikowej i korytowej (stopnie wodne, regulacje). Są to inwestycje zaburzające ciągłość ekosystemów rzecznych, zagrażające celom środowiskowym Ramowej Dyrektywy Wodnej, wreszcie są to inwestycje niezgodne z zasadą DNSH.

● Edukacja:

Potrzeba działań w obszarze edukacji klimatycznej i energetycznej nie została właściwie zaadresowana w programie FEnIKS. Zmiany wymagają zapisy ograniczające działania w zakresie zwiększania świadomości o energii i efektywności energetycznej do doradców NFOŚiGW/WFOŚiGW. Sieć doradców energetycznych musi być tworzona przez jednostki samorządu terytorialnego, przede wszystkim w gminach. Ponadto działania edukacyjne w zakresie odnawialnych źródeł energii wskazuje się w FEnIKS-ie jako fakultatywne, tymczasem powinny one być elementem obowiązkowym, połączonym z profesjonalnym doradztwem w zakresie OZE, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju nowych form prosumentów.

Przeczytaj uwagi szczegółowe: FENIKS – uwagi PZS dla MFiPR 02.2022