To już ostatni dzwonek. Proces planowania wydatkowania środków Unii Europejskiej na lata 2021-2027 wkracza w decydującą fazę. Fundusze krajowe są już w konsultacjach Komisji Europejskiej. Niedługo poznamy też największych beneficjentów wszystkich rozdań regionalnych. Tradycyjnie najwięcej środków zostanie skierowanych na transport. Czy w wyniku tych inwestycji będziemy podróżować bardziej ekologicznie? Niekoniecznie. Nie wspominając już  o pogłębieniu uzależnienia od rosyjskiej ropy, co zagraża naszemu bezpieczeństwu. Nie tylko energetycznemu.

Ta wojna zmieniła wszystko. Od 24 lutego br., kiedy putinowska Rosja zaatakowała suwerenną Ukrainę, nasze poczucie bezpieczeństwa legło w gruzach. W polskich domach zagościł lęk i niepewność jutra. Dotyczy to również energetyki. Z tym, że należy stopniowo odcinać się od rosyjskich paliw kopalnych, zgadzają się niemal wszyscy. To jednak nie wystarczy. Jednym z nich jest właściwe wykorzystanie funduszy unijnych. Teraz w sytuacji, kiedy u naszego wschodniego sąsiada trwa wojna przeciwko putinowskim wojskom, powinniśmy jeszcze uważniej przyjrzeć się na co chcemy wydać pieniądze. Być może przez błędne decyzje wspieramy nieświadomie państwo-agresora. Niektóre zależności są widoczne gołym okiem. Chodzi głównie o import paliw kopalnych. Inne zwiększają naszą zależność w bardziej zakamuflowany sposób. Dotyczy to m.in. wydatków na budowę dróg, które stymulują rozwój motoryzacji i wpływają na popyt na ropę naftową (aktualnie głównie rosyjską). Zamiast tego należałoby się skupić na rozwoju kolei czy sprawnego transportu zbiorowego. Zyskałoby na tym nie tylko nasze zdrowie ale i bezpieczeństwo.

W stronę ekologii i bezpieczeństwa 

Transport drogowy w Polsce negatywnie oddziaływuje na środowisko i zdrowie ludzi. Nadmiar samochodów spalinowych w aglomeracjach powoduje okresowe przekraczanie norm jakości powietrza, nie tylko w zakresie pyłów, ale także tlenków azotu, które są zabójcze dla naszych dróg oddechowych. Przy braku transportu publicznego indywidualny ruch drogowy rośnie także poza dużymi miastami i wciąż jest przyczyną jednej z najwyższych w skali Europy liczby wypadków i ofiar śmiertelnych. Transport jest także jedynym sektorem gospodarki w UE i Polsce, gdzie stale rosną emisje gazów cieplarnianych. Z tych powodów kluczowa jest modernizacja systemu transportu w Polsce, aby był bardziej ekologiczny. Środki pomocowe z Unii Europejskiej na lata 2021-2027 oferują szansę na taką modernizację.

– Pieniądze na budowę nowych dróg bez zmiany strategicznego modelu mobilności, zwłaszcza w miastach, sprawią że dostaniemy więcej tego samego – kolejne drogi zwiększą korki, ilość zanieczyszczeń i niekontrolowany proces rozlewania się miast. Priorytet powinien dostać transport zbiorowy – kolejowy i kołowy oraz rowerowy. To te sektory emitują wyraźnie mniej gazów cieplarnianych i zanieczyszczeń – mówi Hubert Rożyk z Fundacji Promocji Pojazdów Elektrycznych. 

Fundusze europejskie administrowane przez instytucje krajowe

Środki na inwestycje w transport o znaczeniu krajowym planowane są w ramach największego funduszu ogólnokrajowego o nazwie FEnIKS oraz funduszu specjalnego przeznaczonego na Rozwój Polski Wschodniej. W tych dwóch programach wydatkowane będą środki Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Funduszu Spójności. Łącznie obydwa wspomniane fundusze krajowe planują ponad 14,2 mld EUR inwestycji w transport. Większość środków będzie rozdysponowana za pomocą funduszu FEnIKS, aż 12,9 mld EUR. Dodatkowo, na Rozwój Polski Wschodniej przypadnie 1,3 mld EUR.

Środki te trafią – w dużym uproszczeniu – do czterech branż transportu: drogowego, kolejowego, żeglugi oraz transportu miejskiego, co pokazuje rysunek 1.

Zmianę ilości środków z funduszy krajowych przedstawia rysunek 2.

Środki dla poszczególnych branż transportu

Największe środki inwestycyjne trafią do transportu kolejowego. Będzie to ponad 6 mld EUR, które do 2027 roku przyczynią się do wyremontowania lub wybudowania ponad 1200 km linii kolejowych. Warto zwrócić uwagę, że ilość środków przeznaczonych na inwestycje kolejowe wzrośnie w stosunku do funduszy unijnych na lata 2014-2020 ponad dwuipółkrotnie (o 277 proc.!). To dobra wiadomość dla ochrony środowiska, bo jest to najbardziej ekologiczny w Polsce środek transportu. Większość pociągów posiada napęd elektryczny, a liczba wypadków śmiertelnych na kolei jest niewielka.

Na tym jednak dobre wiadomości dla środowiska się kończą. Branżą, do której trafi aż ponad 5 mld EUR środków inwestycyjnych jest drogownictwo. To druga największa pula środków na transport. Pula ta jest większa niż w latach 2014-2020 o 47 proc. Dzięki tym środkom dokończona zostanie krajowa sieć dróg ekspresowych i autostrad. Budowa tej sieci drogowej przyczynia się do znacznego wzrostu ruchu drogowego w skali całego kraju, a póki co, w ruchu tym poruszają się głównie pojazdy spalinowe, w tym coraz więcej pojazdów starych, używanych, sprowadzonych zza granicy. Nawet jeśli do 2030 roku będzie po polskich drogach jeździło 1 mln samochodów elektrycznych, pozostałe 20 milionów pojazdów nadal będzie spalało paliwa kopalne. Dzięki większej sieci dróg będziemy tymi samochodami jeździć częściej i dalej, a więc spalimy tych paliw więcej. Nie wróży to dobrze ani jakości powietrza, ani obniżeniu emisji gazów cieplarnianych. Jeśli nie zmienimy źródeł dostaw paliw do Polski, nowe drogi spowodują że jeszcze więcej pieniędzy wydamy na ropę naftową z Rosji.

– W inwestycjach brakuje myślenia o przyszłości. Już teraz, przy niskim udziale samochodów elektrycznych, widoczne są znaczące problemy związane z infrastrukturą ładowania. W perspektywie kilku lat będzie potrzebna infrastruktura ładowania dla ciężarówek elektrycznych. Brakuje strategicznego myślenia o rozwoju elektromobilności. Nowe inwestycje drogowe trzeba planować i budować z myślą o samochodach elektrycznych. – komentuje Hubert Rożyk z Fundacji Promocji Pojazdów Elektrycznych.

Ponadto, jak podkreśla Agnieszka Nowak ze Stowarzyszenia Zielone Mazowsze, samochody elektryczne wcale nie są tak ekologiczne. Zwłaszcza w naszych realiach. – Przy polskim miksie energetycznym emitują tyle samo CO2 co samochody spalinowe. Nie jesteśmy Norwegią. – dodaje Nowak. 

Trzecią pod względem wielkości środków branżą transportu jest transport miejski. Tak naprawdę są to środki na transport publiczny i rowerowy w aglomeracjach miejskich, więc także w szerokim otoczeniu miast. Będzie nań przeznaczone 2,2 mld EUR, czyli mniej niż 50 proc.środków przeznaczonych na budowę dróg. Mimo iż transport zbiorowy i rowerowy znacznie ogranicza zużycie energii i emisje do powietrza w stosunku do samochodów prywatnych ilość środków przeznaczonych na transport publiczny w miastach spadnie o 50 mln EUR w stosunku do okresu 2014-2020. Ponieważ większość środków w tej branży przeznaczona jest zwykle na inwestycje w tabor (autobusy, tramwaje), w okresie 2021-2027 transport zbiorowy poprawi się w znacznie mniejszym stopniu niż dotychczas. Z funduszy unijnych tym razem nie można bowiem inwestować w najtańsze pojazdy na paliwa płynne, a jedynie w droższe pojazdy gazowe lub elektryczne. Siłą rzeczy za mniejsze środki nowych pojazdów zakupionych zostanie mniej niż w poprzednich latach. Niestety oznaczać to może mniejszą popularność transportu miejskiego wśród pasażerów, a więc relatywnie większą popularność podróży samochodami prywatnymi.

Jak zauważyła Urszula Stefanowicz z Koalicji Klimatycznej rozwój transportu publicznego trzeba przyśpieszyć, ale nie kosztem jakości czy emisyjności. – Moim zdaniem możliwość inwestowania tylko w pojazdy niskoemisyjne czy zeroemisyjne to nie jest wada. Wadą jest zbyt mało środków na ten cel –  podkreśla Stefanowicz. 

Jak dodaje Hubert Rożyk z Fundacji Promocji Pojazdów Elektrycznych inwestycje w gazowe autobusy to “ślepa uliczka”. – Gaz jest paliwem kopalnym, podobnie jak ropa nie powinien być wspierany przez fundusze europejskie. Gazowe autobusy nie tylko przyczyniają się do zwiększenia emisji gazów cieplarnianych – w ich przypadku trzeba doliczać emisje związane z wydobyciem i transportem paliwa. Autobusy gazowe mają też negatywny wpływ na zanieczyszczenie powietrza –  obecnie jako jedyne nie są objęte normą EURO dla emisji pyłów PM 10 i PM 2,5 (sic!). – podkreśla Rożyk.

Najmniej środków europejskich na transport otrzyma żegluga. Będzie to łącznie 970 mln EUR. Jednak będzie to prawie dziesięciokrotnie więcej (o 977 proc.!) niż w okresie finansowania 2014-2020. To bardzo niepokojąca decyzja, ponieważ żegluga wyjątkowo niekorzystnie wpływa na ochronę środowiska. Po pierwsze, budowa żeglownych dróg wodnych w Polsce oznacza degradację jakości przyrodniczej polskich rzek. Po drugie, żegluga w Polsce będzie konkurować o rynek przewozów z koleją, a żegluga zużywa więcej energii i powoduje więcej szkodliwych emisji do powietrza niż kolej. Wreszcie trudno zaakceptować wydatki na żeglugę rzędu 7 proc. wszystkich wydatków na transport, kiedy nawet progresywne rządowe prognozy mówią o mniej niż 1 proc. udziale żeglugi w przewozach towarowych w Polsce. Bilans zysków z rozwoju żeglugi w Polsce jest wyraźnie ujemny.

– Na pewno nie ma sensu inwestowanie w żeglugę, zamiast tego lepiej byłoby przesunąć te środki na rozwój transportu kolejowego i rozwiązania intermodalne. Przydałyby się też środki na szybkie ładowarki dla elektrycznych pojazdów ciężarowych na trasach z największym natężeniem ruchu towarowego, a może też pilotażowy projekt lub projekty odcinków e-autostrad? – komentuje Urszula Stefanowicz, ekspertka Koalicji Klimatycznej i Polskiego Klubu Ekologicznego Okręg Mazowiecki.

Fundusze europejskie administrowane przez instytucje regionalne

Transport jest jednym z głównych sektorów wspieranych także w funduszach europejskich rozdzielanych przez władze regionalne. Są to środki na inwestycje z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. O podziale środków decydują Urzędy Marszałkowskie. Od sierpnia 2021 roku przez większość regionów przeszła fala konsultacji społecznych funduszy regionalnych. Dla 11 województw przedstawiono już ostateczne projekty funduszy, w których zawarto dokładne alokacje środków na poszczególne branże. W 5 województwach podział ten umożliwia jedynie szacunkowe określenie ilość środków na poszczególne branże transportu.

Na cały sektor transportu w regionach przypadnie co najmniej 4,8 mld EUR. Podział środków pomiędzy branże w 11 województwach przedstawia rysunek 3.

Prawdopodobnie po ustaleniu alokacji w pozostałych województwach środki przeznaczone na drogi mogą wynieść nawet ok. 2,2 mld EUR, na kolej 1 mld EUR, a na transport miejski ok. 1,6 mld EUR. Zmianę ilości środków w stosunku do okresu 2014-2020 przedstawia kolejny rysunek 4.

Środki dla poszczególnych branż transportu

W funduszach regionalnych wyraźnym zwycięzcą aktualnego rozdania funduszy europejskich jest drogownictwo. Otrzyma ono największą pulę środków ze wszystkich branż i będzie to kwota co najmniej dwa razy większa od transportu kolejowego oraz większa niż w poprzednim okresie finansowania. Wzrost ilości środków na drogi w regionach wyniesie ok. 70 proc. Środki te przeznaczone zostaną głównie na modernizację i budowę dróg wojewódzkich lub powiatowych, które mają za zadanie łączyć mniejsze ośrodki miejskie z siecią dróg krajowych i autostrad. Niewątpliwie będzie to kolejny argument dla polskiego społeczeństwa, aby nie korzystać z regionalnego transportu zbiorowego, a dla gmin by go nie uruchamiać ze względu na niskie zainteresowanie. Tym samym nie należy spodziewać się w najbliższych latach wzrostu dostępności do mniejszych miast i gmin za pomocą transportu zbiorowego, ale zwiększenia zatłoczenia drogowego i zanieczyszczenia powietrza, a być może także liczby wypadków drogowych.

Agnieszka Nowak ze Stowarzyszenia Zielone Mazowsze dodaje: –  Inwestycje w drogi to wspieranie wrogiej nam Rosji. A niezależność dadzą nam pociągi i rowery. Warto też zauważyć, że rząd rozdając 23 mld zł na Polski Ład: Program Inwestycji Strategicznych wsparł dodatkowo branżę drogową aż 10 mld zł. Zaplanowano tam np. wycinkę ponad 60 drzew w centrum Ostrowca Świętokrzyskiego pod poszerzenie drogi wojewódzkiej przecinającej miasto. Ruch samochodowy ma wzrosnąć o prawie 20 proc. Nie wiadomo tylko, czy te plany dojdą do skutku ze względu na wzrost cen i wyjazd pracowników z Ukrainy na wojnę.

Na drugim miejscu pod względem wysokości środków z funduszy regionalnych będzie transport miejski. Jednak jest to tylko pozornie dobra wiadomość dla ochrony środowiska, ponieważ środków na tę branże transportu będzie tyle samo, albo jedynie o 100 mln EUR więcej niż z poprzednim okresie finansowania. Oznacza to, tak jak w przypadku funduszy krajowych, że w ciągu najbliższych 7 lat zakupionych zostanie mniej nowych autobusów czy wyremontowanych zostanie mniej infrastruktury transportu miejskiego, ponieważ inwestycje te muszą być wyraźnie powiązane z wykorzystaniem alternatywnych źródeł zasilania pojazdów wobec do paliw kopalnych. Niektóre regiony nastawiają się nawet na zakup prototypowego taboru wodorowego, który będzie jeszcze droższy niż już dostępne w produkcji masowej pojazdy elektryczne.

Najmniej środków w regionalnym rozdaniu funduszy europejskich powędruje do transportu kolejowego. Należy zauważyć, że jest to poniekąd wynik wciąż niewielkiego wpływu samorządów regionalnych na infrastrukturę transportu kolejowego, którą zarządza w większości państwowa spółka Polskie Linie Kolejowe. Przejmowanie linii kolejowych przez samorządy rozpoczęło się, póki co, tylko w województwie dolnośląskim i pomorskim, dlatego większość regionów inwestuje jedynie w tabor kolejowy dla posiadanych lub współpracujących na ich terenie spółek przewozowych. Mimo to wzrost ilości środków na kolej w regionach w stosunku do poprzedniego okresu finansowania będzie ponad dwukrotny (ok. 122 proc.).

 – Niestety planując wydatkowanie nowych funduszy władze i krajowe, i regionalne, w wielu obszarach trzymają się przestarzałych założeń, całkowicie nieadekwatnych do wyzwań, przed którymi obecnie stajemy, potrzeby jak najszybszego uwolnienia się od zależności od paliw kopalnych. Powinniśmy darować sobie budowę większości planowanych nowych dróg. Znacznie większą część funduszy powinniśmy przeznaczyć na transport publiczny w miastach i poza nimi, na likwidację wykluczenia transportowego. Potrzeba inwestycji w rozwój oraz poprawę bezpieczeństwa i wygody infrastruktury pieszej i rowerowej jest naprawdę ogromna.  – podkreśla Urszula Stefanowicz, ekspertka Koalicji Klimatycznej i Polskiego Klubu Ekologicznego Okręg Mazowiecki.

Jej zdaniem, najbardziej sensowne inwestycje drogowe to inwestycje w naprawę dróg już istniejących, tych w najgorszym stanie, które zagrażają bezpieczeństwu. 

Środki na transport w poszczególnych regionach

W 11 regionach z zaakceptowanymi alokacjami szczegółowymi najwięcej środków na drogi zamierzają wydać województwa zachodniopomorskie i kujawsko-pomorskie – każde po 200 mln EUR. Następne w tej branży będzie województwo Dolnośląskie ze 180 mln EUR. Wciąż istnieje możliwość, że więcej od tych województw na drogi wydadzą województwa warmińsko-mazurskie, podkarpackie lub lubelskie. Już dziś można podejrzewać, że każde województwo wyda na drogi co najmniej 100 mln EUR. Póki co najmniejszą kwotę na drogi planuje województwo małopolskie – właśnie 100 mln EUR.

Na kolej najwięcej zamierza przeznaczyć województwo łódzkie – 260 mln EUR, a następnie dolnośląskie – 180 mln EUR i pomorskie – 120 mln EUR. Najmniej na kolej na razie przeznacza województwo opolskie – 0 EUR, ale możliwe, że dołączą do niego jeszcze województwa, gdzie dotychczas szczegółowa alokacja nie jest znana. Na transport miejski najwięcej wyda Mazowsze – 245 mln EUR, a następnie Wielkopolska – 170 mln EUR. Po 150 mln EUR zamierzają na transport miejski wydać także Małopolska oraz Pomorze i Łódzkie. Tylko 40 mln EUR na transport miejski wyda województwo świętokrzyskie, ale wciąż nie jest pewne czy nie mniej przeznaczy na ten cel lubuskie lub podlaskie, w których miasta są znacznie mniejsze niż w innych regionach. 

Podsumowanie

Niewątpliwym zwycięzcą rozdania funduszy europejskich na transport na okres finansowania 2021-2027 jest żegluga śródlądowa. Mimo bardzo niewielkiego znaczenia dla transportu krajowego (dziś mniej niż 0,2 proc. przewozów towarowych), co nawet według prognoz nie powinno się zmienić nawet do roku 2030 (prognozuje się do 0,7 proc. przewozów towarowych), wzrost środków przeznaczonych na ten środek transportu jest dziesięciokrotny. Dziwi to w zestawieniu z wciąż dużymi rezerwami transportu kolejowego w Polsce – warto przypomnieć, że kiedyś mieliśmy 26 tys. km linii kolejowych, dziś mamy zaledwie 19 tys. km, a ruch pasażerski wykonywany jest tak naprawdę jedynie na 15 tys. km tych linii. Na kolej jednak w nowym okresie finansowania przeznaczono co najmniej dwukrotnie więcej środków niż poprzednio zarówno w rozdaniu krajowym, jak i regionalnym. Teoretycznie najmniejszy wzrost ilości środków z funduszy unijnych odnotował transport drogowy. Jednak z punktu widzenia ochrony środowiska dziwi, że w sytuacji pogarszających się wskaźników emisyjnych tego rodzaju transportu, tak duży wzrost ilości środków – 47 proc. w rozdaniu krajowym i 70 proc. w rozdaniu regionalnym, w ogóle nastąpił. Najgorzej wypada zmiana środków przeznaczonych na transport miejski, gdzie ilość dostępnych funduszy prawdopodobnie spadnie. Czy dzięki tym wszystkim środkom spadnie zagrożenie dla powietrza i życia w polskim systemie transportowym? Zdaniem specjalistów od zrównoważonego transportu niestety do 2030 roku jeszcze nie. 

Wojciech Szymalski