J
eśli unijny Fundusz Sprawiedliwej Transformacji ma spełnić pokładane w nim nadzieje, niezbędne będzie wzmocnienie jego zapisów. Potrzeba jasnych, wiążących harmonogramów odchodzenia od węgla, mocnych kryteriów dotyczących jakości nowych miejsc pracy, szerokiego, demokratycznego dialogu ze wszystkimi interesariuszami i wreszcie – środków na poprawę stanu środowiska zdegradowanego wskutek wielu lat działalności wydobywczej i spalania paliw kopalnych. Właśnie zakończono zbieranie uwag i propozycji do projektu rozporządzenia.
W grudniu ubiegłego roku Komisja Europejska przedstawiła projekt Funduszu Sprawiedliwej Transformacji. Ma to być nowy unijny instrument finansowy z budżetem w wysokości 7,5 mld Euro, który ma wspierać obszary stające przed poważnymi wyzwaniami społecznymi i gospodarczymi w związku z dążeniem UE do osiągnięcia neutralności klimatycznej najpóźniej do 2050 r. W przypadku Polski pieniądze z Funduszu, w kwocie szacowanej na ok. 2 mld euro, mają trafić do regionów węglowych wchodzących na ścieżkę transformacji.
Obecnie rozpoczynają się prace legislacyjne nad ostatecznym kształtem rozporządzenia powołującego Fundusz. Ich częścią są zakończone w czwartek 12 marca konsultacje społeczne, w których Polska Zielona Sieć przedstawiła swoje uwagi.
Rozporządzenie powołujące Fundusz Sprawiedliwej Transformacji powinno przede wszystkim zawierać wymóg, by terytorialne plany sprawiedliwej transformacji, których opracowanie jest warunkiem dostępu do wsparcia, zawierały jasny harmonogram odchodzenia od węgla. Wyraźnie deklaracje regionów w tej sprawie są niezbędne, po pierwsze dlatego, że bez jasnego zobowiązania do odejścia od węgla planów transformacji nie będzie można uznać za spójne z celem neutralności klimatycznej. Po drugie, nie będą one również efektywne w łagodzeniu skutków transformacji: bez dokładnej wiedzy o tym, gdzie i kiedy znikną związane z węglem miejsca pracy i dochody budżetowe trudno skierować pomoc tam, gdzie jest ona faktycznie potrzebna. Przy braku planów może się okazać, że po zakończeniu funkcjonowania Funduszu w regionach nadal będą istniały obszary i miejsca pracy zależne od węgla, dla których nie przygotowano wsparcia. Środki z Funduszu powinny wspierać przedsięwzięcia służące osiągnięciu neutralności klimatycznej i nie powinny w żadnym przypadku trafiać do przedsiębiorstw ani innych podmiotów planujących nowe projekty węglowe, np. nowe kopalnie węgla.
Rozporządzenie musi również zawierać mocne kryteria dotyczące jakości nowych miejsc pracy powstających przy wsparciu Funduszu. W Polsce bardziej niż miejsc pracy brakuje rąk do pracy. Niemniej, poważnym problemem pozostaje śmieciowy charakter i złe warunki zatrudnienia, z powodu których dostępne miejsca pracy nie są atrakcyjną alternatywą dla osób odchodzących z sektorów związanych z węglem. Fundusz Sprawiedliwej Transformacji powinien wspierać tworzenie miejsc pracy dobrej jakości, oferujących dobre płace, stabilność zatrudnienia i ochronę praw pracowniczych. Ważne jest również, by tworzenie nowych miejsc pracy było dobrze skoordynowane z ich znikaniem w sektorach węglowych, tj. by powstawały one tam, gdzie zamykane są węglowe zakłady pracy i w terminach umożliwiających zwalnianym pracownikom i pracownicom płynną zmianę zatrudnienia, a także by były to miejsca pracy dopasowane do profilu kwalifikacji osób odchodzących z sektorów węglowych (którym należy oczywiście zapewnić możliwość przeszkolenia się i zdobycia dodatkowych umiejętności). Jest to jeszcze jeden argument za opracowaniem szczegółowych planów odchodzenia od węgla, zawierających daty zamykania poszczególnych zakładów i informacje o tym, jakiego rodzaju nowe miejsca pracy będą potrzebne, w jakiej liczbie, kiedy i gdzie.
Projekt rozporządzenia zakłada, że terytorialne plany sprawiedliwej transformacji będą opracowywane przy szerokim udziale wszystkich zainteresowanych stron. Uważamy, że standardowe mechanizmy konsultacji i udziału społecznego byłyby w tym przypadku niewystarczające, ponieważ dobre zaplanowanie i przygotowanie planów transformacji wymaga wzięcia pod uwagę głosu wszystkich lokalnych interesariuszy i optymalnego wykorzystania ich wiedzy o lokalnych wyzwaniach oraz możliwościach i szansach rozwojowych. Ponadto istnieje duże ryzyko, że w procesie opracowywania tych planów nadmierny wpływ uzyskają zasiedziali gracze dysponujący dużymi zdolnościami lobbingowymi i jednocześnie niezainteresowani szybką i ambitną transformacją, zmarginalizowany natomiast zostanie głos nowych małych i średnich przedsiębiorstw z branż efektywności energetycznej i odnawialnych źródeł energii, lokalnych społeczności zainteresowanych rozwojem energetyki obywatelskiej, grup poszkodowanych przez dotychczasową działalność wydobywczą, takich jak rolnicy borykający się z niedostatkiem wody w regionach funkcjonowania odkrywek, etc. Praktycznym i sprawdzonym sposobem przeprowadzenia demokratycznego, inkluzywnego dialogu w procesie planowania transformacji może być zastosowanie formuły paneli obywatelskich (citizens’ assemblies).
Fundusz Sprawiedliwej Transformacji powinien także wspierać poprawę stanu środowiska naturalnego, które w regionach węglowych jest bardzo mocno zdegradowane wskutek wielu dekad działalności wydobywczej i zależności od paliw kopalnych. Dramatyczne zanieczyszczenie powietrza i utrata zasobów wodnych to czynniki utrudniające przyszły rozwój regionów węglowych i ich sprawiedliwą transformację. Dlatego wsparcie w ramach funduszu nie powinno ograniczać się jedynie do rekultywacji i renaturalizacji terenów poprzemysłowych oraz nadania im nowych funkcji. Kryteria dostępu do wsparcia w ramach Funduszu powinny priorytetowo traktować projekty, które tworząc miejsca pracy, jednocześnie przyczyniają się do poprawy stanu środowiska. Powinny również wykluczać wsparcie dla podmiotów, które planują kontynuowanie działań szkodliwych dla środowiska, np. budowę nowych kopalń, oraz dla projektów o niekorzystnym oddziaływaniu na środowisko, takich jak spalarnie odpadów czy kotły na biomasę leśną. Priorytetem powinny być np. wspólnotowe projekty energetyczne służące poprawie jakości powietrza, lokalne projekty wodne wykorzystujące naturalne procesy przyrodnicze (nature based solutions), itp.
W styczniu br. Polska Zielona Sieć opublikowała dwa raporty dotyczące sprawiedliwej transformacji Śląska oraz Wielkopolski Wschodniej, które uzupełniliśmy studiami przypadku oraz podsumowaniem najważniejszych informacjami nt. działania tzw. Platformy Węglowej. Gorąco polecamy lekturze!